Οι προκλήσεις της δημοκρατίας στην Ευρώπη σήμερα: Δημοκρατική συμμετοχή, επροσώπηση, νομιμοποίηση, κινητοποίηση, δημόσια και κοινωνική συμπερίληψη

Το πενθήμερο σεμινάριο με θέμα ‘Οι προκλήσεις της Δημοκρατίας στην Ευρώπη σήμερα: Δημοκρατική συμμετοχή, εκπροσώπηση νομιμοποίηση, κινητοποίηση, δημόσια και κοινωνική συμπερίληψη’, διοργανώθηκε στην Ξάνθη, 20-25 Αυγούστου 2014. Μετά το σεμινάριο του Απριλίου για τις ευρωεκλογές, τη δημοκρατία και τις διακρίσεις, αυτό το σεμινάριο του Αυγούστου είχε σκοπό να διερευνήσει περαιτέρω τις προκλήσεις της δημοκρατικής εκπροσώπησης, της νομιμοποίησης, της δημόσιας και της κοινωνικής συμπερίληψης. Η υπόθεση εργασίας αυτού του διαδραστικού σεμιναρίου βασίστηκε στην ιδέα ότι οι προκλήσεις που αντιμετωπίζονται τόσο από το σχέδιο ευρωπαϊκής πολιτικής ολοκλήρωσης όσο και η αποτελεσματική λειτουργία των δημοκρατικών-κοινοβουλευτικών εθνικών θεσμών είναι συμπτώματα μιας βαθιάς κρίσης νομιμοποίησης που εκφράζει τη δυσπιστία των πολιτών και την αυξανόμενη δυσαρέσκεια με την πραγματική τους ικανότητα να επηρεάσουν αποτελεσματικά τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων που επηρεάσουν ή ακόμα και καθορίσουν άμεσα τη ζωή τους.

Οι πρόσφατες εκλογές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου αποκάλυψαν μια άνευ προηγουμένου και εκτεταμένη απογοήτευση και δυσαρέσκεια μεταξύ των ευρωπαϊκών λαών με το τρέχον σχέδιο της ευρωπαϊκής πολιτικής ολοκλήρωσης. Είναι δυνατόν να ερμηνεύσουμε το εκλογικό αποτέλεσμα ως πρόκληση για το ευρωπαϊκό πολιτικό κατεστημένο μόνο με την άνοδο των κεντρόφυγων εθνικών δυνάμεων; Αμφισβητείται η αντιπροσωπευτική δημοκρατία ως κυρίαρχο μοντέλο του δημοκρατικού οικοδομήματος λόγω της μείωσης της εμπιστοσύνης και της συμμετοχής των πολιτών, του κατακερματισμού της εξουσίας και της εμφάνισης νέων παραγόντων, όπως οι διαδικτυακοί «πολίτες»; Αυτή η δυσαρέσκεια παίρνει, σε ορισμένες περιπτώσεις, πιεστικές και ακραίες μορφές έκφρασης ενώ η κρίση του δημόσιου χρέους υποκινεί την αστάθεια και την ανασφάλεια. Οι καθιερωμένες πολιτικές ελίτ, οι οποίες έχουν ταυτιστεί με τον καιρό με τον συνταγματικό ρόλο των εναλλασσόμενων πλειοψηφιών στα εθνικά κοινοβούλια, αντιμετωπίζουν αυξανόμενη δυσαρέσκεια από το εκλογικό κοινό. Αυτή η δυσαρέσκεια έχει άμεσο αντίκτυπο και στο ευρωπαϊκό σχέδιο. Αντί να αποτυγχάνει με τους δικούς του όρους, το σχέδιο ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης φαίνεται να κατηγορείται και να καταδικάζεται για την εκ νέου ανάληψη, σε υπερεθνικό επίπεδο, της αυξανόμενης δυσλειτουργίας των εθνικών πολιτικών συστημάτων και της ανικανότητας των καθιερωμένων εθνικών πολιτικών διαδικασιών να κατανοήσουν πλήρως την πίστη των λαών. Η απουσία πολιτικού ελέγχου επί των οικονομικών και χρηματοοικονομικών πολιτικών σε συνδυασμό με την αντιληπτή έλλειψη δημοκρατικής νομιμότητας τέτοιων αποφάσεων θέτει σε κίνηση διαδικασίες που υπονομεύουν την ευρωπαϊκή και την εθνική αλληλεγγύη. Η υπερεθνικοποίηση των πολιτικών αποτελεί μια πολύπλοκη πρόκληση για τους δημοκρατικούς θεσμούς που είχαν σχεδιαστεί για να καλύψουν τις ανάγκες των κρατών-εθνών, ενώ η κριτική για το «δημοκρατικό έλλειμμα» της Ευρωπαϊκής Ένωσης αυξάνεται ολοένα και περισσότερο. Ενώ οι σύγχρονες δημοκρατίες διατηρούν την οψη των τυπικών δημοκρατικών αρχών, η πολιτική και η κυβέρνηση επιστρέφουν όλο και περισσότερο στον έλεγχο των προνομιακών ελίτ, δημιουργώντας το έδαφος για λαϊκιστικά κινήματα των οποίων η αντιπάθεια έναντι των πολιτικών ελίτ μετατρέπεται γρήγορα στην απόρριψη του κοινοβουλευτικού συστήματος καθεαυτό. Η δυσπιστία για το κράτος και τους θεσμούς του κυμαίνεται από την «πολιτική απάθεια» έως τη βία.

Τα πολιτικά καθεστώτα που στηρίζονται στη μεταπολεμική ευημερία ή στη μετάβαση σε ένα δημοκρατικό καθεστώς, αμφισβητούνται σοβαρά. Η τρέχουσα οικονομική κρίση και η εκτεταμένη υποχώρηση του κράτους πρόνοιας εντείνουν και περιπλέκουν τέτοιες πολιτικές εντάσεις, χωρίς όμως να είναι σε θέση να προσφέρουν μια εναλλακτική εξήγηση του βάθους, καθώς και της εντατικοποίησης, των προκλήσεων που αντιμετωπίζουν οι κοινοβουλευτικοί δημοκρατικοί θεσμοί σε Ευρωπαϊκό, καθώς και εθνικό επίπεδο. Η χρηματοπιστωτική κρίση μπορεί από μόνη της να εκληφθεί ως έκφραση μιας ευρύτερης κρίσης του πραγματικού μοντέλου διακυβέρνησης σε ολόκληρη τη Δυτική Ευρώπη. Ένα σημαντικό ζήτημα που διερευνήθηκε στο σεμινάριο είναι εάν τέτοιες εξελίξεις αποτελούν το οριακό σημείο μιας πρόκλησης για την ίδια τη δημοκρατία. Εναλλακτικά, τείνουν, ορισμένα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της δημοκρατικής οργάνωσης όπως την έχουμε βιώσει σήμερα, να υπονομεύουν την πραγματική δημοκρατική συμμετοχή στη βάση της ίσης ελευθερίας για όλους, με αποτέλεσμα τη δυσαρέσκεια και την άρνηση;

Η παρούσα κρίση θεωρείται συχνά ή/και περιγράφεται ως κρίση εκπροσώπησης, η οποία μετατρέπεται σε μια πλήρη κρίση νομιμοποίησης του σύγχρονου κράτους και της εκδοχής του για τη δημοκρατία. Μια αριστερή κριτική στα σύγχρονα ευρωπαϊκά κράτη τονίζει την ανάγκη ενεργού συμμετοχής του πολίτη, αλλά με τρόπους που υπερβαίνουν και αμφισβητούν την πραγματική εξουσία του σημερινού κοινοβουλευτισμού. Δεν είναι ωστόσο σαφές εάν η πολιτική εκπροσώπηση πρέπει να κατηγορηθεί ως μοντέλο που ασκούν οι δημοκρατικές πολιτικές ή ως μια συνολική πολιτική ιδέα – για παράδειγμα επειδή συνδέεται αναπόφευκτα με την εξαπάτηση και τον παράνομο σφετερισμό της συλλογικής εξουσίας. Ωστόσο, είναι σημαντικό, αυτή η κριτική να δείχνει την κατεύθυνση της εκπροσώπησης ως πηγή δυσλειτουργιών, ανοίγοντας το χώρο για τη συζήτηση των πτυχών της και τις πιθανές εναλλακτικές λύσεις.

Οι επικριτές επισημαίνουν μορφές κινητοποίησης που αψηφούν την παραδοσιακή πολιτική στράτευση και απορρίπτουν την κοινοβουλευτική εκπροσώπηση ως μια εκλεπτυσμένη μορφή της παραδοσιακής τεχνικής σαγήνευσης της λαϊκής δυσαρέσκειας μέσω μιας παραπλανητικής προσομοίωσης πολιτικής δραστηριότητας, όπως η περιοδική εκλογική ψηφοφορία. Το κίνημα ‘Occupy’, ο νέος ευρωπαϊκός λαϊκισμός των Πλατειών/Plazzas, ακόμη και το πάρκο Gezi, αναφέρονται ως σχετικά παραδείγματα, ενώ ορισμένοι επισημαίνουν επίσης ομοιότητες με το πρώτο διάστημα της αραβικής άνοιξης. Η Συνθήκη της Λισαβόνας έχει ενσωματώσει μια ελαφριά εκδοχή της συμμετοχής των πολιτών στις διατάξεις της για την Πρωτοβουλία Ευρωπαίων Πολιτών. Η ίδια η νομοθεσία προβλέπει πειραματικές μορφές δημοκρατικής συμμετοχής σε τοπικό επίπεδο (περιφερειακό ή δημοτικό) σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Απαιτείται συνειδητοποίηση της σημασίας του κυρίαρχου πολιτικού ρόλου που είναι εγγενής με το πολιτικό σώμα, τους «πολλούς», ακόμη και σε μορφές χωρίς διαμεσολάβηση από την παραδοσιακή πολιτική εκπροσώπηση. Αυτή η πολιτική λειτουργικότητα του «πλήθους» διαφέρει από τους «λαούς» ως συγκροτημένο σώμα της δημοκρατίας. Μια τέτοια διάκριση δημιουργεί χώρο για μια συλλογική πολιτική υποκειμενικότητα που διατηρεί την πολυμορφία των μεμονωμένων μερών της και παρόλα αυτά αντιδρά πολιτικά. Οι κινητοποιήσεις διαμαρτυρίας και τα διακριτικά δομικά χαρακτηριστικά τους αποτελούν το παράδειγμα αυτού.

Τα τελευταία χρόνια, ένας νέος παράγοντας εισήλθε, με αυξανόμενη δύναμη, στην πολιτική αρένα: το Διαδίκτυο έχει γίνει ένας ενθαρρυντικός χώρος δημοκρατικής καινοτομίας, καθώς οι τεχνολογίες πληροφοριών χρησιμοποιούνται για τη βελτίωση της άμεσης συμμετοχής των ανθρώπων στη χάραξη πολιτικής, μεταξύ άλλων, ηλεκτρονικές αναφορές, ηλεκτρονική διαβούλευση και παρακολούθηση των επιδόσεων των ιδρυμάτων. Τα κοινωνικά δίκτυα, τα ιστολόγια και τα διαδικτυακά μέσα προσφέρουν στους πολίτες πρόσβαση στη δημόσια ζωή και ευκαιρίες για πολιτική συμμετοχή με πρωτοφανή άμεσο τρόπο.

Το πρόγραμμα των διαλέξεων ξεκίνησε την Πέμπτη 21 Αυγούστου το πρωί με μια συζήτηση σχετικά με τη Διαμόρφωση της Διαβούλευσης, και την παρουσίαση «Εκλογική δημοκρατία και πολιτική δημοκρατία: Η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και το δίλημμα ‘διεθνής οργανισμός ή λαϊκό έρεισμα’», ακολουθούμενη από μια παρουσίαση για «Το Τοπικό (αστικό και περιφερειακό: ιστορία, πολιτισμός, πολιτική)» και τη σημασία του στο Λαογραφικό & Ιστορικό Μουσείο Ξάνθης (Ένωση Φιλοπρόδους της Ξάνθης) και την προβολή του ντοκιμαντέρ «Τέχνη και Πολιτική».

Την Παρασκευή 22 Αυγούστου, η πρωινή συνεδρία επικεντρώθηκε στα ακόλουθα θέματα: «Μετασχηματισμός της δημόσιας και πολιτικής σφαίρας στην Ελλάδα I: Δημόσια αγαθά, πολυπληθής πολιτική και τα κοινά», «Η εκπροσώπηση των μη αντιπροσωπευτικών» και οι «Γεωπολιτικές Επιπτώσεις της κρίσης χρέους της Ευρωζώνης». Ένα ταξίδι στο φαράγγι του Νέστου προηγήθηκε της απογευματινής συνεδρία με θέμα «Μετασχηματισμός της δημόσιας και πολιτικής σφαίρας στην Ελλάδα ΙΙ: ο ρόλος της θρησκείας» και «Οι προκλήσεις για την Ευρώπη και τη δημοκρατία: Η εικόνα από την Πορτογαλία και το Ηνωμένο Βασίλειο.