Το Σεμινάριο με θέμα ‘Ρευστές Δημοκρατίες’ που διοργανώθηκε από τη Συμβίωση-Σχολή Πολιτικών Σπουδών στην Ελλάδα, Δίκτυο Σχολών του Συμβουλίου της Ευρώπης, πραγματοποιήθηκε διαδικτυακά τους μήνες Απρίλιος- Μάιος 2022 μέσω της Εκπαιδευτικής Πλατφόρμας της Συμβίωσης.

Διοργανώθηκε με φόντο την πανδημία και τον πόλεμο και τις απειλές για την κοινωνία των πολιτών, οι οποίες γίνονται όλο και πιο εμφανείς. Η έκθεση Civicus 2021 εντοπίζει ορισμένες από τις στρατηγικές που χρησιμοποίησαν οι κυβερνήσεις «για να επιβάλλουν προσεγγίσεις εντολής και ελέγχου από τα πάνω, που φαίνεται να δείχνουν λίγη εμπιστοσύνη στη σοφία των ανθρώπων και των κοινοτήτων. Η πρώτη αντίδραση πολλών προέδρων και πρωθυπουργών ήταν να ενεργήσουν σαν η πανδημία να αποτελούσε απειλή για την εξουσία τους, εφαρμόζοντας καλά δοκιμασμένες πολιτικές καταστολής. Τα κράτη ανέλαβαν διευρυμένες εξουσίες έκτακτης ανάγκης και ορισμένα χρησιμοποίησαν ξεκάθαρα την πανδημία ως πρόσχημα για να εισάγουν περιορισμούς στα δικαιώματα που είχαν διάρκεια για πολύ καιρό μετά το πέρας της κρίσης. Σε μια εποχή, που ο εξονυχιστικός έλεγχος ήταν πιο δύσκολος, υπάρχει η υποψία ότι ορισμένοι πολιτικοί ηγέτες ενίσχυσαν ευκαιριακά την εξουσία τους μέσω της βιαστικής υιοθέτησης κατασταλτικών μέτρων που ήθελαν από καιρό να εφαρμόσουν».

Σε έναν ευρύτερο ορίζοντα, κατά τις πρώτες δεκαετίες του εικοστού πρώτου αιώνα, η απειλή για τις δημοκρατικές κοινωνίες σε ολόκληρο τον κόσμο προερχόταν όλο και περισσότερο εκ των έσω, από τον αυξανόμενο αυταρχισμό στη διακυβέρνηση, τη διάβρωση των θεσμών, την αυξανόμενη πόλωση και τις τεταμένες λαϊκές εκλογές. Είναι όμως πράγματι η δημοκρατία αυτό που διακυβεύεται και βρίσκεται σε κρίση στις μέρες μας, ή είναι ένα σύνολο πολιτικο-ιδεολογικών αξιών που ονομάζονται «φιλελεύθερες»; Μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η δημοκρατία δεν είναι ένα σύστημα αξιών, αλλά μια κενή μορφή πολιτικής οργάνωσης, μια σύνταξη που μπορεί να εξοπλιστεί με διαφορετική σημασιολογία, συμπεριλαμβανομένης αυτής της αντί-φιλελεύθερης κοσμοθεωρίας που είχε προτείνει ο Βίκτορ Όρμπαν πριν από χρόνια; Εν μέσω μιας σειράς εθνικών και πολιτισμικών διαφορών που διαμορφώνονται από την ιστορία και τις σύγχρονες συνθήκες, η διερεύνηση των αποτυχιών της δημοκρατίας, η κατανόηση των μερικών επιτευγμάτων της και η ανανέωση των πολλών και ποικίλων πολιτισμών της, είναι απαραίτητη.

Υπάρχει επείγουσα ανάγκη τόσο για συνεχή διάλογο μεταξύ υποστηρικτών διαφορετικών θέσεων και των συστάσεων τους, όσο και για κινητοποίηση. Μια τέτοια δέσμευση μπορεί να ενισχυθεί με την οικοδόμηση ενός ισχυρού διαλόγου μεταξύ υπευθύνων χάραξης πολιτικής, ακτιβιστών και μελετητών για να προβληματιστούν σχετικά με τις δημοκρατικές εμπειρίες και πειράματα σε όλο τον κόσμο και να διερευνήσουν εάν αυτή η κρίση δημοκρατίας αντιπροσωπεύει μια ιστορικά μοναδική πρόκληση ή μπορεί να θεωρηθεί παραλληλισμός με τις πολιτικές κρίσεις του παρελθόντος. Γιατί οι δημοκρατικοί θεσμοί έχουν χάσει τη νομιμότητά τους μαζί με την ικανότητά τους να μετριάζουν τις ανισότητες διορθώνοντας τα λάθη της οικονομικής, φυλετικής και έμφυλης αδικίας ή/και κοινωνικής αδικίας και κλιματικής αλλαγής; Πώς μπορεί η υποτίμηση και η απογοήτευση, ειδικά των φτωχών και περιθωριοποιημένων στρωμάτων του πληθυσμού, να μετατραπεί σε δημοκρατική συμμετοχή; Εν μέσω κρίσεων, πολέμου και πολυμερούς κομματισμού, μπορούμε επίσης να δούμε τάσεις που παραπέμπουν σε εναλλακτικές απόψεις για τη δημοκρατία;

Η πανδημική κρίση του COVID-19 καταδεικνύει συνεχώς τον βαθμό στον οποίο πρέπει η επιστήμη και η πολιτική της καινοτομίας να βρίσκεται στο επίκεντρο των ανταλλαγών κυβέρνησης-πολίτη μέσω μιας συμμετοχικής διαδικασίας πολιτικής. Αυτό περιλαμβάνει επίσης την ανάγκη χρήσης ψηφιακών μέσων για τη συμμετοχή των πολιτών, καθώς οι κοινωνίες καλούνται να κινητοποιηθούν στο Διαδίκτυο και την ανάγκη για συμμετοχή των πολιτών στην ταχεία ψηφιοποίηση των κυβερνήσεων, ως απάντηση στην κρίση του COVID-19. Πιο ψηφιακές και οργανωμένες διαδικασίες συμμετοχής και διαβούλευσης δοκιμάζονται επίσης και εφαρμόζονται σε πολλά τοπικά, εθνικά, ακόμη και ευρωπαϊκά και παγκόσμια πλαίσια. Η σύνδεση μεταξύ αυτών των κινημάτων και διαδικασιών και των αντιπροσωπευτικών θεσμών των φιλελεύθερων δημοκρατιών ήταν συχνά χαοτική ή συγκρουσιακή. Οι κύριες προκλήσεις για τη συμμετοχή των πολιτών περιλαμβάνουν τη συμμετοχή μειονεκτούντων, δομικά περιθωριοποιημένων ή λιγότερο εμπλεκόμενων τμημάτων της κοινωνίας και τη διοχέτευση της διαμαρτυρίας σε μια μη συγκρουσιακή, εποικοδομητική δέσμευση.

Επιπλέον, η δεύτερη δεκαετία αυτής της χιλιετίας περιγράφεται ως η δεκαετία των διαδηλώσεων σε όλο τον κόσμο. Αντίθετα, το κοινωνικό κίνημα και ο ακτιβισμός, τα τελευταία χρόνια, πέρασαν επίσης δύσκολες στιγμές στον απόηχο των νέων-εξουσιαστικών ορατών/κρυφών ελέγχων στα μέσα ενημέρωσης και στις δημόσιες διαμαρτυρίες, στο χακάρισμα τηλεφώνου, στην απεριόριστη φυλάκιση – η αστυνόμευση στις διαμαρτυρίες έχει γίνει εξαιρετικά επιλεκτική και συχνά αντιμετωπίζει τις διαμαρτυρίες πολύ βίαια. Ωστόσο, ο ακτιβισμός δεν έχει συρρικνωθεί, αλλά οι ακτιβιστές γίνονται καινοτόμοι, συντονισμένοι στην αναδιαμόρφωση του χώρου ακτιβισμού τους. Σε αντίθεση με διάφορες σκόπιμες προσπάθειες για τον αποκλεισμό τους, διαμαρτυρίες έχουν εμφανιστεί σε διάφορα μέρη λόγω δυσαρέσκειας και ανισοτήτων που συνδέονται με τις πολιτικές πανδημίας.

Τις τελευταίες δεκαετίες σημειώθηκαν σημαντικές αλλαγές στην εκλογική συμπεριφορά των πολιτών. Η προσέλευση μειώνεται σταθερά στις περισσότερες χώρες, ενώ ευρωπαϊκές έρευνες και στατιστικά στοιχεία δείχνουν ότι υπάρχει μεγαλύτερη εκλογική αστάθεια, μαζί με αύξηση της ριζοσπαστικοποίησης της στάσης των ψηφοφόρων και μεγαλύτερη πόλωση. Από το 1994 έως το 2017 (σύμφωνα με τα στοιχεία του Ευρωβαρομέτρου) η εμπιστοσύνη στα κοινοβούλια, τα πολιτικά κόμματα και τις κυβερνήσεις μειώθηκε σημαντικά. Ενώ πολλές από τις ταυτότητες και τις βεβαιότητες του παρελθόντος διαβρώνονται, νέες διασπάσεις έχουν σημαδέψει το πολιτικό τοπίο των αντιπροσωπευτικών δημοκρατιών. Αυτή η φαινομενικά ρέουσα κατάσταση φέρνει πολλαπλές προκλήσεις για το μέλλον των δημοκρατιών.

Το Σεμινάριο Ρευστές Δημοκρατίες υλοποιήθηκε στα Ελληνικά και οργανώθηκε σε τρία Μαθήματα, τα οποία πραγματοποίησαν τρεις εξαίρετοι καθηγητές πανεπιστημίου. Το κάθε Μάθημα αποτελούνταν από τρεις θεματικές ενότητες, οι οποίες συνοδεύονταν και από υλικό μελέτης, ενώ ακολούθησαν και τρεις Ζωντανές Διαδικτυακές Συζητήσεις.

Πιο συγκεκριμένα:

Μάθημα 1: Ανάλυση πολιτικού λόγου: Το παράδειγμα του λαϊκισμού

Εισηγητής: Γιάννης Σταυρακάκης, Καθηγητής, Τμήμα Πολιτικών Επιστημών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ).

Ενότητες

1.1 Ανάλυση Λόγου: Μεθοδολογική Εισαγωγή

1.2 Λαϊκιστικός Λόγος και Δημοκρατία: διαχρονία και συγχρονία

1.3 Ορισμός και τυπολογία του σύγχρονου λαϊκισμού

 

Μάθημα 2: Ο λαός της δημοκρατίας

Εισηγήτρια: Ιφιγένεια Καμτσίδου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Συνταγματικού Δικαίου, Νομική Σχολή (ΑΠΘ)

Ενότητες

2.1 Λαός ή έθνος; Η αναζήτηση του κυρίαρχου στην μετανεωτερική δημοκρατία

2.2 Ο στενόχωρος λαός: η ιθαγένεια και συμμετοχή των αλλοδαπών στις εκλογές της τοπικής αυτοδιοίκησης

2.3 Ο νομάδας λαός: η ψήφος των εκτός επικρατείας εκλογέων

 

Μάθημα 3: Η φιλελεύθερη δημοκρατία σε σταυροδρόμι

Εισηγητής: Ανδρέας Τάκης, Επίκουρος Καθηγητής, Νομική Σχολή(ΑΠΘ)

Ενότητες

3.1 Ο φιλελευθερισμός και η αντίληψή του για τη δημοκρατία

3.2 Η δημοκρατική αντίληψη για τα δικαιώματα

3.3 Συγκρίσεις: το τεστ της κατάστασης εξαίρεσης

 

Πρόγραμμα ζωντανών διαδικτυακών συζητήσεων

23.05.2022: Ο λαός της δημοκρατίας – Ομιλήτρια Ιφιγένεια Καμτσίδου

24.05.2022: Ανάλυση πολιτικού λόγου: Το παράδειγμα του λαϊκισμού “Ανάλυση πολιτικού λόγου: Το παράδειγμα του λαϊκισμού – Ομιλητής Γιάννης Σταυρακάκης

25.05.2022: Η φιλελεύθερη δημοκρατία σε σταυροδρόμι – Ομιλητής Ανδρέας Τάκης